Nạn đói năm 1945 - trang sử bi thương nhất của lịch sử dân tộc" là bối cảnh đẫm chất đau thương mà Kim Lân đã lựa chọn để xây dựng câu chuyện độc đáo về anh chàng Tràng. Trong những ngày tối sầm vì đói khát, tình huống độc đáo xuất hiện khi Tràng bất ngờ có người đàn bà đến trong những khoảnh khắc khó khăn nhất. Chính sự kỳ lạ và đầy éo le của tình huống này đã tạo nên một bức tranh đặc sắc về tâm lý con người. Hình ảnh nụ cười xuất hiện như một đặc điểm nổi bật khi nhà văn mô tả nhân vật Tràng. Trong những khoảnh khắc đẩy xe bò thóc, Tràng không chỉ vuốt mồ hôi trên mặt mà còn nở nụ cười. Trên đường dẫn người vợ về, hình ảnh hai con mắt sáng lên lấp lánh trong nụ cười của Tràng đã tạo ra một bức tranh sống động. Thậm chí, khi trẻ con trêu chọc Tràng, anh chàng bật cười vui vẻ với cái biệt danh "Bố ranh". Hình ảnh này không chỉ là một chi tiết văn hóa mà còn là một cách thể hiện tính cách thuần phác và yêu đời của Tràng.
Nụ cười của Tràng không chỉ là biểu hiện của niềm hạnh phúc cá nhân mà còn làm nổi bật tính nhân hậu và lòng yêu thương. Trong những tình huống khó khăn, nụ cười của Tràng như là một dòng suối tươi mát làm dịu đi cái căng thẳng và khó khăn. Trong bối cảnh đói khát năm 1945, nụ cười của Tràng trở thành như một gió mát lành, mang lại hy vọng và lạc quan. Nhà văn Kim Lân, thông qua những nụ cười lặp đi lặp lại tám lần, đã gửi gắm một thông điệp sâu sắc về tình yêu thương là nguồn động viên mạnh mẽ nhất giúp con người vượt qua khó khăn và tìm thấy niềm vui, hạnh phúc trong cuộc sống.
Bên cạnh việc Kim Lân khắc họa tâm lý của Tràng qua nụ cười, ông cũng tập trung vào nét tâm lý của nhân vật bà cụ Tứ thông qua chi tiết của giọt nước mắt. Khi nhận ra hành động nhặt vợ của con trai, "kẽ mắt kèm nhèm của bà rỉ xuống hai dòng nước mắt." Sự lo lắng trước cảnh đói khát của gia đình làm cho bà không thể nói lên lời, nước mắt chảy xuống ròng ròng. Ngay cả khi nghe thấy tiếng trống thúc thuế, bà nhanh chóng ngoảnh mặt đi, không muốn con dâu thấy bà khóc.
Giọt nước mắt của bà cụ Tứ không chỉ là biểu hiện của nỗi đau xót của người mẹ trước tình hình cảnh đói giữa "tao đoạn" và số phận không công bằng. Việc lấy vợ của con trai có thể mang lại niềm vui, nhưng vì đói khát và cái chết, nó cũng gây ra sự xót xa, tủi thân và tủi phận cho bà. Giọt nước mắt đau khổ đó như là lời kết án sâu sắc về thực dân Pháp và phát xít Nhật, những thế lực đã đẩy dân ta vào thảm cảnh khốc liệt. Những giọt nước mắt cho thấy tấm lòng ấm áp và yêu thương của người mẹ, những giọt nước mắt như là cố gắng kìm nén (rỉ xuống hai dòng nước mắt, ngoảnh vội ra ngoài). Bà chôn chặt lo lắng, nỗi lo lắng, và nước mắt chảy mạnh khi thấy con trai mình phải đối mặt với những khó khăn. Thương con, hạnh phúc trước niềm vui của con, bà giữ nước mắt bí mật, khóc thầm để sau đó chỉ nói những lời yêu thương, động viên con.
Nụ cười và nước mắt trở thành biểu hiện của hai trạng thái cảm xúc đối lập nhau, nhưng cùng lúc lấp lánh ánh sáng của tình người và tình yêu thương giữa những ngày đói khát. Chúng đóng góp vào việc thể hiện sự éo le của tình huống truyện, làm nổi bật giá trị hiện thực và nhân đạo sâu sắc. Kim Lân thể hiện sự hiểu biết sâu sắc về tâm lý nhân vật và khả năng xây dựng chi tiết nhỏ mang đầy ý nghĩa, thể hiện tầm tưởng sáng tạo trong sáng tác "quý hồ tinh, bất quý hồ đa".
Không chỉ thành công ở chi tiết của nụ cười và nước mắt, Kim Lân còn để lại ấn tượng mạnh mẽ với độc giả qua hình tượng nồi cháo cám. Ông để cho cái đói quấy rối tạo ra một tình yêu, nhưng cũng đẩy họ đến bờ vực: liệu họ có thể vượt qua thử thách này hay không. Bữa ăn đón nàng dâu mới minh họa rõ hình ảnh bi thảm của những người khốn khó: giữa cái mẹt rách chỉ có niêu cháo loãng, một lùm rau chuối thái rối, đĩa muối trắng và nồi cháo cám. Cháo cám, mặc dù được mẹ già gọi là chè khoán, nhưng vẫn không thể che đi cảm giác đắng ngắt và chát xít trong cổ họng, không thể nén được nỗi tủi hờn nổi lên trong tâm trí mỗi người. Bát cháo cám như một cú sốc đập tan không khí vui tươi từ đầu bữa ăn. Sự thực về cái đói quyến rũ và khó chịu lại xuất hiện, đe dọa hạnh phúc mong manh của con người. Nỗi đau xót, nước mắt làm cho tâm trạng của Kim Lân chạm sâu vào độc giả, tạo nên một tác phẩm với độ chân thực và đau lòng.
Bát cháo cám, mặc dù chỉ là một chi tiết nhỏ trong câu chuyện, nhưng lại là biểu tượng to lớn của tình cảm, lòng nhân ái và tinh thần sống lạc quan giữa những ngày khốn khó. Kim Lân không chỉ diễn đạt nghệ thuật mô tả về nói đói một cách chân thực mà còn chứng minh tầm quan trọng của tình yêu thương và hy vọng trong cuộc sống. Bà cụ Tứ, một người mẹ già khốn khó, vừa múc cháo vừa đùa vui, gọi đó là "Chè khoán đây, ngon đáo để cơ." Bà không chỉ hiểu rõ vị đắng ngắt, chát xít của cháo cám, mà còn hiểu về tương lai mù mịt của đứa con trai và con dâu. Bằng cách này, bà đã nén lại nỗi lo lắng để tạo ra một chút niềm vui cho gia đình, vượt qua mọi khó khăn và ngần ngại để chấp nhận người con dâu vào gia đình.
Người mẹ già ấy, trong nỗ lực kiên trì và tận tâm, truyền đạt thông điệp về niềm tin và khát vọng sống. Kim Lân, thông qua chi tiết bát cháo cám, đưa ra một hình ảnh toàn cảnh về lòng tin và sự sống động của con người giữa những khó khăn. Chi tiết này cũng phản ánh khát khao hạnh phúc gia đình của người phụ nữ khi thấy Tràng và con dâu. Cử chỉ "điềm nhiên và vào miệng miếng cháo cám" không chỉ là việc ăn uống, mà là biểu hiện của sự hiểu biết và sẵn sàng chia sẻ khó khăn với gia đình Tràng. Sự mộc mạc, tự nhiên trong hành động này là cách Kim Lân thể hiện sự chăm sóc, quan tâm của những người phụ nữ giữ gìn và bảo vệ hạnh phúc gia đình.
Sự sáng tạo trong chi tiết bát cháo cám không chỉ là để tái hiện một thời kỳ khó khăn mà còn là để ca ngợi tình người, lòng nhân ái, và tinh thần lạc quan của con người trong bối cảnh đen tối. Trong những khó khăn đó, tình yêu thương và hy vọng vẫn tồn tại, và đó là điều Kim Lân muốn chú trọng và chia sẻ trong tác phẩm của mình.
