Nguyễn Khoa Điềm nổi tiếng là một trong những nhà thơ xuất sắc của thế hệ chống Mĩ cứu nước. Thơ của ông không mê hoặc bằng hình thức phức tạp hay từ ngữ hoa mỹ, mà lại đầy nhẹ nhàng, giản dị, tự nhiên, phản ánh đời sống hàng ngày. Với ngôn từ giản dị mộc mạc nhưng sâu sắc, ông đã tạo ra nhiều tác phẩm đặc sắc như "Đất ngoại ô", "Cửa thép", "Mặt đường khát vọng"... Trong số đó, tập thơ "Đất và khát vọng" là một minh chứng rõ ràng, và bài thơ "Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ" là một điển hình.
Bài thơ này được sáng tác vào năm 1971, thời kỳ chiến tranh khốc liệt, gian khổ của cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước. Cuộc sống của người dân chịu nhiều gian khổ, khó khăn, thiếu thốn cả về tinh thần lẫn vật chất. Bài thơ được xây dựng theo cấu trúc lặp lại ba phần, tương ứng với ba lời hát ru. Điều này không chỉ tạo ra một giai điệu nhịp nhàng, sâu lắng mà còn truyền đạt được nhiều thông điệp ý nghĩa.
Hình ảnh của người mẹ Tà-ôi được mô tả qua lời ru của tác giả và cả lời ru của mẹ. Trước hết, qua lời ru của tác giả, chúng ta thấy người mẹ Tà-ôi có những công việc đặc biệt trong môi trường khó khăn như địu con để tham gia công việc của dân trong chiến khu, làm việc nhà, việc nước, và cả công việc kháng chiến. Hình ảnh mẹ địu con đi làm việc như giã gạo nuôi bộ đội trong cuộc kháng chiến được mô tả rất chi tiết:
"Nhịp chày nghiêng, giấc ngủ em nghiêng
Mồ hôi mẹ rơi má em nóng hổi
Vai mẹ gầy nhấp nhô làm gối
Lưng đưa nôi và tim hát thành lời..."
Mặc dù trong hoàn cảnh khó khăn, mẹ phải đựng đầu con lên lưng để làm việc, nhưng tình yêu của mẹ dành cho con không hề thay đổi. Hai mẹ con cùng chung một nhịp đập, cùng một trái tim, cùng chung một công việc vất vả. Đôi vai gầy của mẹ "nhấp nhô như gối", "lưng mang nôi" và "trái tim hát thành lời". Nếu ở đoạn thơ thứ nhất là hình ảnh mẹ làm việc chăm chỉ để nuôi bộ đội trong cuộc chiến, thì đến đoạn thơ thứ hai, hình ảnh người mẹ địu con qua núi Ka-lưi lại tường minh hóa mẹ đang làm việc sản xuất của người dân tại chiến khu.
Hình ảnh trái ngược "Lưng núi to, lưng mẹ nhỏ" đã phản ánh sự kiên cường, mạnh mẽ của người mẹ đối diện với rừng núi mênh mông, cũng như sự kiên trì và quyết tâm của mẹ. Điều đẹp nhất trong bài thơ có lẽ là hình ảnh "mặt trời của bắp". Đây là hình ảnh thực tế, là nguồn sáng quý giá trong tự nhiên, mang lại sự sống cho mọi sinh vật. Ánh sáng đó giúp cây cỏ phát triển, sinh trưởng. Mặt trời ấy là mặt trời của núi rừng, của tự nhiên vô biên, không thay đổi. Và em Cu-Tai là mặt trời của mẹ. Hình ảnh mặt trời biểu thị sự sống, niềm hạnh phúc của mẹ. Đó là nguồn sức mạnh lớn nhất của mẹ trong cuộc sống, giúp mẹ vượt qua mọi khó khăn. Ở đoạn thơ thứ ba, hình ảnh người mẹ địu con để tham gia kháng chiến. Mẹ đưa con tham gia vào cuộc chiến. Mặc dù có vẻ như là điều không tưởng, nhưng lại được thể hiện rất rõ qua những chi tiết:
"Em Cu-Tai ngủ trên lưng mẹ ơi
...........
Từ trong đói khổ em vào Trường Sơn..."
Mẹ xông vào chiến trường, đấu tranh với giặc Mỹ. Người mẹ hiện ra với hình ảnh lớn lao, vĩ đại và dũng cảm hơn bao giờ hết. Qua ba đoạn thơ, chúng ta hiểu được tâm hồn của người mẹ trong chiến khu. Người mẹ kiên nhẫn, bền bỉ, quyết tâm trong kháng chiến, trong lao động.
Qua lời ru của mẹ, chúng ta cảm nhận được tình cảm cao quý của người mẹ. Điều này được thể hiện rõ qua những lời "Mẹ thương con", "Con mơ cho mẹ", "Mai sau con lớn" nhấn mạnh tình yêu thương của mẹ dành cho con. Mẹ mong con ngủ ngoan, và mong con lớn lên, trưởng thành. Tình yêu của mẹ với con còn được thể hiện trong tình yêu dành cho cả bộ đội, làng quê, và quê hương. Với những tình cảm bao la đó, hình ảnh cao đẹp của người mẹ được vẽ nên.
Những ước mơ đẹp, giản dị của mẹ cho con được thể hiện qua những lời nhắn nhủ: "Con mơ cho mẹ hạt gạo trắng sáng - Mai sau con lớn làm người cày". Mẹ mong con mạnh mẽ, dũng cảm, trở thành người hữu ích cho xã hội. "Con mơ cho mẹ mỗi bước lớn - Mai sau con lớn sẽ cải thiện Ka-lưi". Mẹ hy vọng con sẽ phát triển và làm giàu quê hương. "Con mơ cho mẹ thấy Bác Hồ - Mai sau con lớn trở thành người tự do". Mẹ mong con mơ thấy Bác Hồ, điều cao cả nhất mà mẹ hy vọng cho con.
Tổng hợp lại, bài thơ này là một tấm gương sáng, thể hiện tình yêu thương, sự kiên cường và lòng hi sinh của người mẹ trong giai đoạn khó khăn, đau thương. Nguyễn Khoa Điềm đã tạo ra những tác phẩm đẹp đẽ, đầy ý nghĩa, và "Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ" sẽ mãi mãi ấn tượng trong lòng độc giả
