Khi nhắc đến tác phẩm của Xuân Diệu, người ta thường nghĩ đến một thi sĩ tài năng, với khả năng quan sát tinh tế và tình cảm say đắm. Trong từng bài thơ, ông mở ra cánh cửa của tình yêu cuộc sống, tôn vinh sự quý báu của mỗi khoảnh khắc trong cuộc đời, từ thế giới tự nhiên đến thế giới con người. Một trong những tác phẩm tiêu biểu như vậy là "Thơ duyên". Đọc "Thơ duyên", ta cảm nhận được sự tinh tế trong việc tái hiện sự trôi chảy của thời gian, hồn thu và tình thu, tất cả được ghi lại bằng ngòi bút tài hoa của Xuân Diệu.
"Thơ duyên" như một khúc hát đam mê, nhạy cảm đối với cuộc đời. Từ "duyên" có thể hiểu là sự giao cảm, hòa nhịp với thiên nhiên đất trời, con người. Xuân Diệu, một người dễ xao lạc trước vẻ đẹp, đa sầu đa cảm, nên ông càng trân trọng sự chuyển động của thời gian, và đặc biệt là sự chuyển giao giữa hạ và thu trong bài thơ này. Không chỉ trong "Thơ duyên", độc giả cũng bắt gặp "nàng thơ" mùa thu với sự ngẩn ngơ, u sầu trong "Đây mùa thu tới". Tuy nhiên, "Thơ duyên" bắt đầu với những hình ảnh trong sáng, nhẹ nhàng hơn.
"Chiều mộng hòa thơ trên nhánh duyên,
Cây me ríu rít cặp chim chuyền.
Đổ trời xanh ngọc qua muôn lá,
Thu đến - nơi nơi động tiếng huyền."Xem thêm:
Khổ thơ mở đầu vẽ nên một bức tranh mùa thu sinh động và nên thơ. Với không gian là buổi "chiều mộng" - lãng mạn, êm ái, hòa vào đó là "thơ trên nhánh duyên" gợi nên khung cảnh trữ tình. Vạn vật như vui mừng, hò reo khi thu về, với hình ảnh "cặp chim chuyền" ríu rít trên cây me. Động từ "ríu rít" lột tả sự phấn khởi, vui vẻ khi chúng liên tiếp chuyện trò với nhau. Cây me gợi nhớ về Hà Nội xưa cũ, một phần của quê hương xứ sở. Cả bầu trời và lá cây đều chuyển sang màu xanh ngọc, tạo cảm giác trong xanh, lan tràn với động từ "đổ". Không gian tươi vui, rộn ràng với "động tiếng huyền" khi mùa thu đến như một tiếng reo vui mừng, phấn khích.
Trong khổ thơ đầu tiên, tác giả tinh tế vẽ nên bức tranh thiên nhiên, trong khi ở khổ thơ thứ hai, ông lồng ghép chút tình cảm riêng tư một cách khéo léo.
"Con đường hẹp, gió nhè nhẹ,
Nắng chiều long lanh cành treo.
Ngày ấy lòng ta trải nghiệm tình bạn,
Lần đầu tiên cảm nhận nỗi yêu thương."
Từ góc nhìn cao quan sát, tác giả mang không gian lại gần hơn. Thi sĩ sử dụng từ ngữ như "hẹp hẹp", "nhè nhẹ", "long lanh" để tạo ra một bức tranh đáng yêu dưới ánh nắng chiều. Động từ "trải nghiệm" tạo nên sự chuyển động, còn từ "bạn" thể hiện mối quan hệ thân thiết. Trong khung cảnh mùa thu, nhà thơ nhớ lại khoảnh khắc đầu tiên mà trái tim anh rung động, mở ra không khí thơ mộng và sâu sắc.
"Em đi nhẹ nhàng, chẳng vấp chân
Anh bước lững thững, chẳng bước gần."
Hình ảnh của sự "rung động" hiện lên rõ hơn khi nhân vật "em" và "anh" cùng dạo bước trên con đường nhỏ. "Em" vô tư, ngây thơ bước đi không màng đến gì, còn "anh" thì thoải mái, thong dong. Hai con người xa lạ tưởng chừng xa cách lại gần nhau nhờ sự gặp gỡ do số phận sắp đặt.
"Vô tâm - nhưng giữa bài thơ dịu,
Anh và em như một cặp vần."
"Vô tâm" có thể là sự lạnh lùng, cách xa, nhưng cũng có thể là sự giao thoa, kết nối. Xuân Diệu so sánh quan hệ giữa người với người và thiên nhiên như "cặp vần", sự kết nối chặt chẽ, không thể tách rời, một quan niệm mới lạ về cuộc sống.
"Mây biếc về đâu bay gấp gấp,
Con cò trên đồng cánh bâng khuâng.
Chim nghe trời rộng giang thêm cánh,
Hoa lạnh chiều buông sương phủ dày."
Khổ thơ thứ tư mở ra một bức tranh mùa thu rộng lớn. Thiên nhiên trở nên nhanh chóng, hối hả với từ láy "gấp gấp". Tuy nhiên, cụm từ "về đâu" tạo nên sự bí ẩn cho hành trình của mây. Con cò cũng như mây, dường như đắn đo về hướng bay. Chiều thu tàn mang nỗi bâng khuâng, bầu trời mở ra và cánh chim hòa mình vào không gian rộng lớn. Sương chiều buông làm cho không khí trở nên lạnh lẽo, buồn bâng khuâng.
Ở khổ thơ cuối cùng, nhân vật trữ tình nhớ lại mối tình đầu, những rung động đầu đời kết hợp với hình ảnh thiên nhiên. Hình ảnh nhân hóa "bước thu êm" như sự di chuyển nhẹ nhàng của mùa thu. Từ "êm" truyền đạt cảm giác thoải mái, dễ chịu. Trên nền mùa thu dịu dàng, "anh" nhắc lại sự rung động khi gặp "em" - "lòng anh thôi đã cưới lòng em". Động từ "cưới" nhấn mạnh rằng anh đã yêu em và tâm hồn anh chỉ thuộc về em, thể hiện sự kết nối sâu sắc.
Bài thơ "Thơ duyên" không chỉ xuất sắc về nội dung mà còn chú ý đến cấu trúc hình thức. Xuân Diệu sử dụng từ láy, phép nhân hóa, từ ngữ đặc sắc, và một điểm độc đáo là cách ngắt câu. Thay vì kết thúc mỗi câu ở dòng cuối như thường thấy, "Thơ duyên" sử dụng dấu chấm phẩy ở dòng một và ba, và dấu chấm ở dòng hai và bốn, tạo ra một điểm nhấn độc đáo và sáng tạo.
Với bút pháp sống động và tình yêu nồng cháy, Xuân Diệu đã hình dung một bức tranh mùa thu đa dạng và phong phú. Ông kết hợp cảm nhận về thời gian để tạo nên sự rung động đầu đời, sự giao cảm và kết nối giữa con người và thiên nhiên. Tình duyên nảy nở giữa những cảm xúc mùa thu, một sự hòa quyện tuyệt vời giữa cảnh sắc và tâm hồn
