Truyện ngắn "Lão Hạc" là một trong những tác phẩm xuất sắc nhất của nhà văn Nam Cao và của nền văn học hiện thực phê phán trước cách mạng. Tác phẩm xoay quanh cuộc đời và số phận đau thương, khốn cùng của lão Hạc, một lão nông hiền lành, chất phác, nghèo khổ và bất hạnh nhưng lại có tâm hồn đẹp và nhân cách cao thượng đáng trân quý.
Nam Cao đã rất thành công khi khắc họa đậm nét cuộc sống và tính cách của lão Hạc. Lão Hạc là một người nông dân bất hạnh, nghèo khổ, nhưng không bị tha hóa mà ngược lại, có một tâm hồn đẹp và một nhân cách cao thượng.
Vợ lão mất sớm, lão sống một mình trong tuổi già cô đơn và vất vả. Lão chỉ có đứa con trai duy nhất để nương tựa. Con trai lão vì không đủ tiền cưới vợ nên quẫn chí bỏ đi làm phu đồn điền, để lại lão sống thui thủi một mình với cậu Vàng, con chó của lão. Tuổi già còm cõi, lão vẫn phải làm thuê làm mướn kiếm ăn. Nhưng rồi cuộc sống càng lúc càng khó khăn, đẩy lão vào hoàn cảnh bế tắc.
Thực ra, hoàn cảnh của lão Hạc không phải là không có lối thoát. Lão còn mảnh vườn và con Vàng, có thể bán đi mà tiêu. Nhưng lão sống vì con, không phải vì mình. Hiếm có người cha nào yêu thương con như lão Hạc.
Lão Hạc là một điển hình của người cha hết lòng vì con. Dù nghèo khó, lão luôn nghĩ đến bổn phận làm cha trước tiên. Lão lo làm tròn bổn phận ấy, dù có phải chịu đói, chịu rét hay phải chết bi thảm, lão cũng phải làm tròn trách nhiệm đối với con.
Lão mong muốn con trai có cuộc sống đàng hoàng, nghèo nhưng không chịu điều tai tiếng hay nhục nhã. Với lão, nhân cách và danh dự còn quý hơn cả mạng sống. Hình ảnh đứa con trai luôn ám ảnh và dằn vặt trong tâm trí lão. Khi anh còn ở nhà, lão không cho anh bán mảnh vườn để cưới vợ cũng vì lo cho tương lai lâu dài của con trai.
Dù cuộc sống đẩy lão vào thế khốn cùng, lão vẫn thà ăn củ chuối, củ ráy chứ không bán mảnh vườn của con. Lão nhờ ông giáo giữ tiền nhặt nhạnh được từ mảnh vườn cùng văn tự mảnh vườn cho con trai. Cuối cùng, lão chọn cái chết để không bao giờ phải đụng đến tài sản của con.
Lão Hạc không chỉ có tình yêu thương sâu nặng với con, mà còn thể hiện tình cảm đặc biệt với con Vàng, gọi nó là "cậu Vàng". Lão chia sẻ mọi thứ với con chó, trò chuyện và trêu đùa âu yếm như với người thân.
Chân thật, chất phác, đôn hậu, tràn đầy tình thương và trách nhiệm, lão Hạc cũng là người rất tự trọng. Dù nghèo đói, lão luôn giữ lòng tự trọng, không muốn nhận sự giúp đỡ từ người khác, kể cả ông giáo mà lão tin tưởng và quý trọng. Lão từ chối tất cả sự giúp đỡ một cách dứt khoát.
Trong làng, lão chưa từng làm phiền ai, luôn giữ mình lương thiện. Lão tự trọng đến mức gửi tiền cho ông giáo để lo ma chay cho mình khi lỡ có chết. Sống "đói cho sạch, rách cho thơm", sau khi chết cũng không muốn ai phải nói xì xào về mình.
Cuối cùng, lão Hạc chọn cái chết. Đó là một cái chết bi thảm, nhưng là cái chết của một con người cao quý. Qua cái chết này, tất cả những phẩm giá cao đẹp của lão được tỏa sáng.
Lão Hạc chết chỉ vì muốn để lại mảnh vườn cho con trai. Nghe có vẻ vô lý nhưng lại rất hợp lý theo tấm lòng của một người cha hết lòng yêu thương con. Dù biết con trai khó có thể trở về, lão vẫn tin tưởng và hy vọng. Vì thế, lão quyết định giữ mảnh vườn và dành dụm tiền từng ngày.
Lão giữ mảnh vườn để con trai có nơi ở khi trở về, không phải xin xỏ ai. Lão cũng liệu cho cuộc đời mình, tính đến cái chết để bảo toàn mọi giá trị. Lão âm thầm chuẩn bị hậu sự, gửi tiền và văn tự đất đai cho ông giáo. Lão còn xin Binh Tư, một tay trộm trong làng, một ít bả chó, nói dối là muốn đánh bả con chó hay luẩn quẩn trong vườn.
Lão Hạc đã một mình ăn bả chó và chết trong đau đớn, nhưng cái chết của lão là minh chứng cho sự hy sinh cao cả. Khi sống, cuộc sống chưa bao giờ dễ dàng với lão. Khi chết, cái chết cũng chẳng dễ dàng hơn.
Nhà văn Kim Lân từng nói: “Lão Hạc không chỉ là một người nghèo, đó còn là một con người có nhân cách, tự trọng và bất khuất.” Chúng ta hoàn toàn đồng ý với Kim Lân. Cái chết của lão Hạc để lại nhiều bài học quý giá.
Bài học sâu sắc nhất là giữa người với người phải có trách nhiệm với nhau, phải biết cảm thông và đánh giá đúng người khác, tin tưởng vào con người và cuộc đời, và phải căm ghét xã hội bất công, những thế lực độc ác đã vùi dập người như lão Hạc.
Với truyện ngắn "Lão Hạc", Nam Cao đã để lại một nhân vật bất hủ và một cách ứng xử mang tính nhân đạo sâu sắc. Lão Hạc vừa là điển hình của người cùng khổ trong xã hội thực dân phong kiến vừa là biểu tượng cho lòng yêu thương và đức hy sinh cao cả. Cuộc đời và nhân cách lão Hạc chứng minh rằng dù trong hoàn cảnh khốn cùng, dù phải đối mặt với cái chết, con người Việt Nam vẫn luôn giữ vững phẩm chất thiện lương.
