Nhà thơ Tú Xương đã sáng tác nhiều bài thơ trào phúng xuất sắc, trong đó, "Lễ xướng danh khoa Đinh Dậu" nổi bật như một tác phẩm đặc biệt. Qua bài thơ này, ông đã mô tả một cách dí dỏm bầu không khí sôi động của lễ xướng danh khoa, với mục đích làm nổi bật những nét mỉa mai về tình hình xã hội thời bấy giờ dưới triều đại thực dân.
"Lễ xướng danh khoa Đinh Dậu" phác họa một cảnh thi Hương năm 1897 tại Nam Định. Đặc điểm mới của kỳ thi được thể hiện qua hai dòng đầu:
"Nhà nước ba năm mở một khoa, Trường Nam thi lẫn với trường Hà."
Trước đó, thi cử được tổ chức để lựa chọn tài năng để phục vụ triều đình và đất nước. Trong bối cảnh thời kỳ này, Việt Nam đang chịu sự chi phối của thực dân Pháp, và dù vậy, vẫn giữ nguyên hình thức thi Hương theo quy tắc cũ "ba năm mở một khoa". Dòng thứ hai nhấn mạnh tính đa dạng của kỳ thi khi các trường thi ở Bắc Kỳ đã được kết hợp lại với nhau.
Bức tranh về cảnh sĩ tử nhập trường và lễ xướng danh cũng được vẽ ra một cách hài hước:
"Lôi thôi sĩ tử vai đeo lọ, Ậm ọe quan trường miệng thét loa."
Thường thì, sĩ tử được coi là những người trí thức với phong cách nghiêm túc. Nhưng trong bài thơ, họ lại xuất hiện với hình ảnh hết sức bình dân, thậm chí hơi lố bịch. Cách sử dụng từ ngữ và biện pháp nghệ thuật đảo ngữ tạo ra một ấn tượng mạnh mẽ. Trường thi không còn là biểu tượng của sự trang trọng mà trở nên ồn ào, như một buổi họp chợ.
Bằng hai dòng cuối cùng, tác giả lộ rõ nỗi đau lòng về tình hình đất nước:
"Nhân tài đất Bắc nào ai đó? Ngoảnh cổ mà trông cảnh nước nhà."
Câu hỏi "nhân tài đất Bắc nào ai đó" như một lời nhắc nhở về nỗi đau của việc mất quê hương. Trong khi kẻ thù vẫn tồn tại, liệu thành công trong cuộc thi có ý nghĩa gì? Tác giả tiết lộ sự thương cảm, xót xa trước bi kịch thực tế của đất nước.
Tóm lại, "Lễ xướng danh khoa Đinh Dậu" của Tú Xương đã vẽ ra một bức tranh sôi động về cuộc thi lễ nghi, qua đó tôn vinh tiếng cười sắc bén về hoàn cảnh đất nước.
