Vào một ngày xuân năm 1941, giữa "trắng rừng biên giới nở hoa mơ", lãnh tụ cách mạng và anh hùng giải phóng dân tộc Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh đã trở về Việt Nam sau 30 năm bôn ba tìm đường cứu nước. Người chọn Pác Bó (Cao Bằng) làm căn cứ địa kháng chiến, biến nơi đây thành cội nguồn của cách mạng nước nhà. Hồ Chí Minh không chỉ có một sự nghiệp chính trị vẻ vang mà còn để lại một gia tài văn chương đồ sộ. Đời cách mạng của Người luôn song hành với đời sống văn chương, và văn chương của Người chính là vũ khí đấu tranh, bảo vệ, và cũng là niềm vui tao nhã lúc rảnh rang. Trong những ngày sống và làm việc tại Pác Bó, dù hoàn cảnh khó khăn, cách mạng nước ta còn non trẻ, phải chống chọi với đế quốc, Bác vẫn giữ được tinh thần lạc quan, yêu đời, phong thái ung dung. Tác phẩm "Tức cảnh Pác Bó" ra đời trong hoàn cảnh ấy, minh chứng cho tình yêu và sự gắn bó tha thiết của Người với thiên nhiên Pác Bó và lòng yêu cuộc sống cách mạng.
Hai câu thơ đầu tiên đã tái hiện hoàn cảnh sống và sinh hoạt của Bác tại Pác Bó với giọng thơ tự nhiên, ngôn ngữ giản dị:
“Sáng ra bờ suối tối vào hang Cháo bẹ rau măng đã sẵn sàng”
Chỉ với hai câu thơ ngắn gọn theo phong cách thơ tứ tuyệt, lời ít ý nhiều, không gian sinh hoạt và làm việc của Bác đã được gợi mở rõ ràng. Các hình ảnh “bờ suối”, “hang” vốn xa lạ với chúng ta hiện nay, nhưng với Bác, đó là những hình ảnh gắn bó, thân thuộc nhất. Cuộc sống của Bác bắt đầu bằng việc buổi sáng ra suối tắm giặt, làm việc bên bờ suối, và tối đến hang là nhà, nơi nghỉ ngơi. Dù cuộc sống không dễ dàng, nhưng Bác không coi đó là vất vả. Người học cách thích nghi, sống chan hòa với thiên nhiên, thể hiện qua nhịp thơ 4/3 và hai vế tiểu đối “sáng ra bờ suối/tối vào hang”, gợi lên sự nhịp nhàng, nề nếp của cuộc sống sinh hoạt. Nhân vật trữ tình trong hoàn cảnh ấy có một phong thái ung dung nhẹ nhàng, dù gánh bao nhiêu trọng trách, tâm hồn vẫn thảnh thơi, coi nhẹ gian khổ của đời cách mạng.
Không chỉ về điều kiện sinh hoạt, mà thức ăn đồ uống nơi núi rừng Pác Bó cũng thiếu thốn, quanh năm Người chỉ ăn “cháo bẹ, rau măng” để no bụng. Thức ăn nhạt vị, ít chất dinh dưỡng, nhưng trong thơ của Hồ Chủ tịch, thái độ của Người với “cháo bẹ, rau măng” lại đáng kính trọng. Bác viết “Cháo bẹ rau măng vẫn sẵn sàng”, mấy chữ “vẫn sẵn sàng” phản ánh tâm thế của Hồ Chủ tịch khi đối diện với thiếu thốn. Dẫu phải ăn bắp, ăn măng trường kỳ, Người chưa từng chê bai, vì Người hiểu rõ gian khó của nước nhà, nhân dân không có cơm ăn, thì Người ăn cháo bẹ rau măng cũng chẳng có gì để than vãn. Thái độ ấy thể hiện sự sẵn sàng ăn một cách vui vẻ, ngon lành, coi đó là thú của người làm cách mạng, sống ở rừng ăn sản vật của rừng, chan hòa với thiên nhiên, chẳng gì quý hơn thế. Thứ hai, “vẫn sẵn sàng” cũng có thể là lời khen kín đáo của Bác về sự dồi dào măng, bắp của căn cứ địa Pác Bó, người chiến sĩ ở đây chẳng bao giờ lo đói.
Hồ Chí Minh sống chan hòa, gắn bó với thiên nhiên, cuộc sống đạm bạc như vậy mang phong vị của các bậc hiền nhân thời xưa như Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm. Nhưng Người không giống các bậc hiền triết, không tìm chốn hoang vu để tận hưởng cuộc sống an nhàn, mà sống với tư cách là chiến sĩ cách mạng hết lòng vì Tổ quốc. Ý thức trách nhiệm với dân tộc khiến Người luôn cố gắng, trong hoàn cảnh khó khăn, thiếu thốn, tâm hồn lạc quan và phong thái ung dung biết thưởng thức đã giúp Người khuây khỏa, ý chí chiến đấu trở nên mạnh mẽ. Tâm hồn chiến sĩ và tâm hồn nghệ sĩ hòa làm một, càng làm cho sự nghiệp cách mạng của Người thêm vẻ vang. Hai câu thơ tiếp theo đã cho thấy tấm lòng tha thiết của Người đối với sự nghiệp cách mạng:
“Bàn đá chông chênh dịch sử Đảng Cuộc đời cách mạng thật là sang”
Sống giữa cảnh đơn sơ, giản dị, vất vả, khó khăn, tấm lòng sâu nặng với cách mạng của Hồ Chí Minh càng được bộc lộ rõ ràng. Hình ảnh “bàn đá chông chênh” không chỉ cho thấy hoàn cảnh làm việc thiếu thốn, mà còn mang đến cảm giác không vững vàng, thiếu hụt, gợi ra tình thế cách mạng Việt Nam những năm đầu kháng chiến chống Pháp. Đảng ta mới thành lập, non trẻ, lực lượng quân đội yếu kém, thiếu thốn mọi mặt. Chúng ta chỉ có tinh thần yêu nước, tinh thần tự tôn dân tộc, và lòng căm thù giặc sâu sắc. Dẫu vậy, Hồ Chủ tịch chưa lúc nào nao núng, vẫn một lòng “dịch sử Đảng”, lãnh đạo nhân dân tiến về phía trước bằng toàn bộ khối óc và thân thể, vững vàng tư tưởng, kiên trì tranh đấu. Dù nhiều khó khăn, tấm lòng Hồ Chí Minh với cách mạng vẫn sáng rõ và tươi đẹp: “Cuộc đời cách mạng thật là sang”. Người ý thức rằng, mình sinh ra để làm cách mạng, để giành lại nền độc lập mà mấy trăm năm cha ông đã đổ máu xương gìn giữ. Với Hồ Chí Minh, chẳng sự nghiệp nào, lý tưởng nào “sang” hơn lý tưởng cách mạng, cứu quốc. Người ca ngợi cách mạng, thể hiện lòng tự hào và tấm lòng tha thiết với cách mạng của một chiến sĩ cộng sản, một nhà trí thức tiến bộ, một nghệ sĩ có tâm hồn thanh cao, giản dị. Trái ngược với “bàn đá chông chênh” đầy thiếu thốn, “cuộc đời cách mạng thật là sang” với Bác thật giàu có trong tâm hồn người chiến sĩ cách mạng, giàu lòng yêu nước, lý tưởng cách mạng, và tinh thần lạc quan, yêu đời, gắn bó thiên nhiên. Những dòng thơ đầu là phong thái ung dung, đủng đỉnh, câu thơ cuối là tiếng cười hóm hỉnh, tươi vui, vượt lên tất cả gian khó, vang vọng khắp núi rừng.
"Tức cảnh Pác Bó" là một bài thơ hay và sâu sắc của Bác trong quá trình hoạt động cách mạng tại Việt Nam. Với giọng thơ vui tươi, lạc quan, ngôn ngữ giản dị, bài thơ không chỉ hiện lên một Hồ Chí Minh với phong thái ung dung, tự tại, sống chan hòa với thiên nhiên, mà còn là hình ảnh một chiến sĩ cách mạng hết lòng vì Tổ quốc, với lý tưởng cách mạng sâu sắc, cùng một tâm hồn thanh cao, giản dị vô cùng
