Nguyễn Khuyến là một nhà thơ nổi tiếng của Việt Nam, được biết đến với những sáng tác mang đậm chất vùng quê Nam Bộ. Thơ ông phản ánh tình yêu sâu sắc với quê hương, đất nước, gia đình và bạn bè, đồng thời mô tả cuộc sống giản dị, chất phác của nông dân. Ông còn châm biếm, đả kích tầng lớp thống trị và bọn thực dân xâm lược, bộc lộ tấm lòng ưu ái với dân và nước. Trong số những tác phẩm đặc sắc của ông có bài thơ “Câu cá mùa thu”, một tác phẩm tuyệt đẹp về mùa thu của đất nước, thể hiện những cảm xúc tinh tế của mùa thu.
Mở đầu bài thơ là cảnh tượng bao quát của tác giả:
“Ao thu lạnh lẽo nước trong veo
Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo”
Bài thơ được miêu tả từ góc nhìn gần đến xa, rồi từ xa lại trở về gần. Từ chiếc thuyền câu, tác giả nhìn ra mặt ao, lên bầu trời, qua ngõ trúc và cuối cùng trở lại ao thu với chiếc thuyền câu. Cảnh sắc mùa thu được mở ra từ chiếc ao nhỏ đến không gian mùa thu rộng lớn, với nước ao trong veo lạnh lẽo và một chiếc thuyền câu nhỏ bé gợi lên sự cô đơn trong không gian thu rộng lớn.
Hai câu thơ tiếp theo miêu tả không gian thu tĩnh lặng và phảng phất nỗi buồn:
“Sóng biếc theo làn hơi gợn tí
Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo”
“Hơi gợn tí” và “khẽ đưa vèo” là những hình ảnh miêu tả sự chuyển động nhẹ nhàng tạo nên sự tĩnh lặng. Cơn gió thu nhẹ nhàng làm mặt nước hơi gợn và chiếc lá trên cành khẽ rơi, tạo nên sự hòa hợp đáng yêu giữa sóng biếc và lá vàng.
Câu thơ thứ ba tiếp tục miêu tả bức tranh mùa thu:
“Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt
Ngõ trúc quanh co khách vắng teo”
Bầu trời thu trong xanh nhưng ẩn chứa nỗi buồn khó tả. Con đường làng không một bóng người, không một tiếng nói, tạo nên không gian yên tĩnh. Cảnh làng quê tĩnh lặng thể hiện suy tư trăn trở của nhà thơ. Không gian mùa thu được mở rộng với bầu trời xanh ngắt và những đám mây lơ lửng. Từ "eo" gợi lên sự nhỏ bé và buồn tủi, "ngõ trúc quanh co" càng làm tăng sự vắng lặng của mùa thu chốn quê.
Cuối cùng, nhà thơ nhận ra mình đang câu cá:
“Tựa gối ôm cần lâu chẳng được,
Cá đâu đớp động dưới chân bèo”
Tiếng cá đớp mồi dưới chân bèo càng làm tăng thêm sự yên ắng, tĩnh mịch của cảnh vật. Nhà thơ câu cá không phải để bắt cá, mà để cảm nhận hương vị của mùa thu một cách trọn vẹn. Sự tĩnh lặng của cõi lòng nhà thơ được thể hiện qua những hình ảnh như nước trong veo, sóng gợn tí, lá rơi khe khẽ và tiếng cá đớp mồi duy nhất trong bài thơ. Sự tĩnh lặng đó mang đến cảm nhận nỗi cô quạnh và u uẩn trong lòng nhà thơ.
Bài thơ “Câu cá mùa thu” thể hiện vẻ đẹp tâm hồn của tác giả, một con người bình dị, gắn bó sâu sắc với quê hương và con người, biết rung động trước cái đẹp của tạo hóa, hướng về những điều thanh sạch từ cuộc sống và luôn có tinh thần trách nhiệm với cuộc sống.
Bài thơ là một tác phẩm hay và ý nghĩa, thể hiện không gian thu ảm đạm và buồn, cùng với hình ảnh con người đầy những nỗi lo toan bộn bề từ cuộc sống.
