Tất cả chúng ta đều có những kỷ niệm về buổi tựu trường đầu tiên, những kỷ niệm đó luôn là những khoảnh khắc đẹp nhất, sâu sắc nhất và in đậm nhất trong tâm trí mỗi người. Nhà văn Thanh Tịnh, với lối viết trữ tình, đằm thắm và êm dịu, đã mang đến cho chúng ta truyện ngắn "Tôi đi học" (trong tập "Quê mẹ"). Qua tác phẩm này, người đọc như được sống lại với chính kỷ niệm của mình, với tâm trạng hồi hộp và cảm giác bỡ ngỡ của nhân vật "tôi" trong buổi tựu trường đầu tiên.
Nhân vật "tôi" hồi tưởng lại kỷ niệm ngọt ngào của buổi tựu trường và gọi đó là "những cảm giác trong sáng ấy nảy nở trong lòng tôi như mấy cành hoa tươi mỉm cười giữa bầu trời quang đãng". Vào tiết trời cuối thu, với những buổi sáng dày sương và gió heo may lạnh, cậu bé được mẹ yêu thương dắt tay trên con đường làng tới trường. Dù bước đi trên con đường quen thuộc, nhưng nhân vật "tôi" lại cảm nhận được sự thay đổi lớn trong lòng mình, cảm thấy mình đã lớn hơn, chững chạc hơn. "Cảnh vật chung quanh tôi đều thay đổi, vì chính lòng tôi đang có sự thay đổi lớn", "trong chiếc áo vải dù đen dài tôi cảm thấy mình trang trọng và đứng đắn".
Cậu nhìn những bạn nhỏ khác nhí nhảnh trao sách vở cho nhau mà "thèm", khao khát có bạn để chia sẻ sách vở mới, và cẩn thận giữ chặt hai quyển vở mới của mình. Khi bước vào sân trường, nhân vật "tôi" cảm thấy ngỡ ngàng trước cảnh tượng "dày đặc cả người", nhớ lại lần đầu tiên ghé trường Mỹ Lí "trông vừa xinh xắn vừa oai nghiêm như cái đình làng Hòa Ấp...". Trước khung cảnh khác lạ đó, cậu bé lo sợ những nỗi sợ vô cớ, trở nên rụt rè, khép nép bên người thân "chỉ dám nhìn một nửa hay dám đi từng bước nhẹ".
Nỗi lo lắng và e dè khiến cậu mong muốn trở thành những học sinh cũ, đã quen với thầy, với trường và lớp, không còn bỡ ngỡ trước cảnh lạ lẫm như bây giờ. Cậu cảm thấy những học trò mới "như con chim con đứng bên bờ tổ, nhìn quãng trời rộng muốn bay, nhưng còn ngập ngừng e sợ". Tâm trạng bơ vơ, lạc lõng và lúng túng nhất là khi nhân vật "tôi" nghe tiếng trống vào lớp. Khi xung quanh các học sinh cũ đã xếp hàng vào lớp, các học trò mới như cậu không biết đi đâu, chân dềnh dàng mãi "hết co lên một chân, các cậu lại duỗi như đá một quả banh tưởng tượng".
Nghe tiếng đọc tên của ông đốc, cậu bé cảm thấy "quả tim tôi ngừng đập", "quên cả mẹ tôi đứng sau", khi nghe đến tên lại giật mình lúng túng. Tuy có phần nhút nhát và lo sợ, nhưng cậu vẫn cảm nhận được sự hiền từ và tận tình của ông đốc, giúp vơi đi phần nào sự bỡ ngỡ với trường và thầy. Khi bước vào lớp, dường như cậu không kiểm soát được bước chân "người tôi lúc ấy tự nhiên thấy nặng nề một cách lạ", rồi bất chợt nghe đâu tiếng khóc, mọi cảm xúc dồn nén trong lòng cậu vỡ òa, cậu "bất giác quay lưng lại rồi dúi đầu vào lòng mẹ tôi nức nở khóc theo".
Giây phút đó cũng qua đi, cậu trở lại với nhiệm vụ vào lớp, chấp nhận xa mẹ dù đã từng xa mẹ cả ngày nhưng chưa lần nào lạ như lần này. Ngồi trong lớp, nhân vật "tôi" thấy mọi thứ đều lạ và hay, bạn mới tuy chưa quen biết nhưng lại cảm thấy gần gũi "sự quyến luyến tự nhiên và bất ngờ quá đến tôi cũng không dám tin có thật". Tâm trạng cậu đan xen giữa những kỷ niệm trong quá khứ và hiện tại, tiếng chim và cánh chim gợi nhớ kỷ niệm đi bẫy chim còn tiếng phấn thầy gạch trên bảng là hiện thực về một chặng đường mới, giai đoạn mới - trở thành học sinh.
Buổi tựu trường đầu tiên của nhân vật "tôi" đã được tác giả Thanh Tịnh tái hiện rất chân thực, sinh động và tràn đầy cảm xúc. Mỗi trạng thái và diễn biến tâm trạng của nhân vật được thể hiện theo trình tự không gian và thời gian rõ ràng. Với mỗi không gian, thời gian, tâm trạng ấy lại thay đổi, tạo nên một kỷ niệm sâu sắc, đẹp đẽ và khó phai mờ trong tâm trí của nhân vật nói riêng và người đọc nói chung.
