Trong thơ ca dân tộc, có nhiều tác phẩm tuyệt vời về mùa thu, và trong số đó, ba bài thơ của Nguyễn Khuyến là điển hình: Thu vịnh, Thu ẩm và Thu điếu. Tất cả đều tôn vinh vẻ đẹp của quê hương và tạo ra một tình khúc dành cho đất nước. Riêng bài "Thu điếu" được Xuân Diệu gọi là "điển hình hơn cả cho mùa thu của làng cảnh Việt Nam".
"Thu điếu" được viết bằng thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật, với ngôn từ tinh tế và hình ảnh sắc nét. Trong bài thơ, cảnh thu, bầu trời thu của làng quê Việt Nam hiện lên với vẻ đẹp tuyệt vời dưới bàn tay tài tình của Nguyễn Khuyến.
Câu đầu tiên và thứ hai mô tả về một ao thu và một chiếc thuyền câu. Nước ao "trong veo" phản chiếu ánh sáng thu, và sương khói mùa thu mờ mịt bao trùm. Một chiếc thuyền câu nhỏ xuất hiện như một biểu tượng bình dị và thân thuộc của quê nhà. Theo Xuân Diệu, vùng đồng chiêm trũng Bình Lục, Hà Nam nơi có nhiều ao, từ lớn đến nhỏ, và điều này phản ánh trong từ ngữ "bé tẻo teo".
"Hơi thu in dấu, ao trong veo, Một thuyền câu bé tẻo teo."
Cách diễn đạt với các từ như "trong veo", "bé tẻo teo" gợi lên hình ảnh và màu sắc của cảnh vật, cùng với âm vang của lời thơ như tiếng thu, tạo nên một bức tranh về hồn thu.
Câu thứ ba và thứ tư mô tả một cảnh vật tự nhiên với sóng biếc và lá vàng nhẹ nhàng nhấp nhô trước làn gió. Màu biếc của sóng kết hợp với sắc vàng của lá tạo nên một bức tranh quê hương tinh khôi và lãng mạn. Sự đối chiếu giữa "lá vàng" và "sóng biếc", cùng với tốc độ "vèo" của lá bay, thể hiện sự điêu luyện trong nghệ thuật miêu tả của Nguyễn Khuyến.
"Biếc sóng với gió hơi gợn tí, Lá vàng trước gió nhẹ đưa vèo."
Câu tiếp theo mở rộng phạm vi miêu tả với bầu trời "xanh ngắt" và tầng mây "lơ lửng" trôi dịu dàng theo gió thu. Trong bài thơ, Nguyễn Khuyến nhấn mạnh màu sắc "xanh ngắt" của trời thu, tạo ra một không gian sâu và tĩnh lặng.
"Trời thu xanh ngắt mấy tầng cao, (Thu vịnh) Da trời ai nhuộm mà xanh ngắt. (Thu ẩm) Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt. (Thu điếu)
Xanh ngắt mang trong mình một sự sâu thẳm. Không gian trời thu không chỉ màu xám của mây, mà là một màu xanh sâu thăm thẳm. Cảnh vật trống trải, vắng lặng của làng quê hiện ra trong sự êm đềm, tạo nên một cảm giác buồn buồn hiu quạnh. Người câu cá như đang chìm vào giấc mơ mùa thu.
"Câu cuối cùng của bài thơ "Thu điếu" là một phong cách tự do và đầy biểu cảm. Tư thế "tựa gối ôm cần" của người câu cá cũng là biểu tượng của một tâm hồn thoải mái và không bận tâm đến áp lực cuộc sống. Tiếng cá "đớp động" dưới chân bèo tạo ra một hình ảnh rõ ràng của sự tĩnh lặng và tĩnh mịch của ao thu. Thiên nhiên luôn gắn bó với tình cảm của Nguyễn Khuyến, và từ đó, ông tìm thấy sự an ủi và yên bình.
"Tựa gối ôm cần lâu chẳng được, Cá đâu đớp động dưới chân bèo."
"Thu điếu" là một tác phẩm đặc sắc về cảnh vật và cảm xúc của Nguyễn Khuyến. Từ cảnh vật đẹp đến những dòng thơ sâu lắng, bài thơ này là một tình khúc dành cho quê hương và mùa thu, tạo ra những kỷ niệm đẹp về đất nước và cuộc sống nông thôn.
